Rouwen in het museum

De unieke setting van het project en de intensieve samenwerking tussen de erfgoed- en kunstensector enerzijds en de welzijns- en gezondheidssector anderzijds maakte dat 'rouwen in het museum' als goede praktijk en pilootproject werd uitgekozen door FARO (Vlaams Steunpunt voor cultureel erfgoed).

Wat eraan vooraf ging 
Vier jaar geleden ging wijkgezondheidscentrum De Kaai van start met het opzetten van interactiegroepen in de wijk met thema 'goed – voelen' als antwoord op de vele noden rond psychisch welzijn die artsen en andere hulpverleners uit de wijk ervaren. Bij deze interactiegroepen werden inzichten uit het doctoraat van Dr. Peter Decat gebruikt. De focus ligt op interactie, de groepsdynamische processen en copingsmechanismen. Elke groep onderzoekt wat goed doet voelen en energie geeft ondanks de (vaak zware) rugzak die elke deelnemer met zich meedraagt. De begeleiders van de sessies zitten er in de eerste plaats als mens en vertellen over wat hen helpt wanneer ze zich niet goed voelen.
Bij een interactiegroep met hoogopgeleide nieuwkomers brachten we voor het eerst een bezoek aan de tentoonstelling 'Kunst en psychiatrie in borderlinetijden'. De kunstwerken creëerden een nieuwe taal bij deze nieuwkomers om met de groep hun oorlogsverleden, vluchtverhaal en nieuw leven in België te delen. Het wijkgezondheidscentrum was meteen gewonnen voor de kansen die interactiegroepen in het museum met zich meebrengen, en ging op zoek naar een duurzame samenwerking met het museum.

Rouwen in het museum: waar staat het voor?  
Bij 'rouwen in het museum' kwamen een half jaar lang 12 55-plussers uit de wijk, die een geliefd persoon verloren waren, driewekelijks een hele middag samen in het museum. De deelnemers werden vanuit de vertrouwensrelatie met hun arts van het WGC of door het lokaal dienstencentrum doorverwezen naar het project.
In deze namiddagen vloeiden interactie over rouw en interactie met het museum naadloos in elkaar over. Hiervoor werden verschillende methodieken ingezet. Zo kozen deelnemers een werk uit de tentoonstelling 'Prikkels: tussen pijn en passie' dat hen deed denken aan de persoon die ze verloren waren. Aan de hand van het kunstwerk deelden de deelnemers hun unieke rouwverhaal. Ook slowart of het mindful verdiepen in een werk was een gebruikte methodiek. Hiernaast gingen de deelnemers ook zelf creatief aan de slag met klei rond het concept 'leegte'.

Wat was het doel van rouwen in het museum?  
Het doel van 'rouwen in het museum' was het versterken van mensen in een rouwproces door in groep na te denken over het eigen rouwproces, rouwcopingsmechanismes te delen en inzicht te krijgen in rouwverwerking en taboes over rouw. Een andere doelstelling was mensen in rouw het museum te laten ervaren als een zingevende en troostende plek. Tot slot wilde het project mensen met elkaar in contact brengen in rouw en hen aansluiting laten vinden bij andere initiatieven in de wijk.

Wat betekenden de sessies voor de deelnemers?  
Tijdens en na afloop werden de sessies geëvalueerd. Hieruit bleek dat de sessies in het museum voor de deelnemers een unieke plaats boden om over hun rouwverhaal en gevoelens te praten. Treffend was hoe deelnemers aangaven noch met familie noch met vrienden te kunnen spreken over wat het verlies van een dierbare met hen doet. Mensen gaven aan dat ze opluchting voelden na het vertellen van eigen verhaal en dat ze zich gesteund voelden door het horen van verhalen die lijken op hun eigen verhaal. De steunende woorden van de andere deelnemers en het delen van tips maakten het verschil voor de deelnemers. Uit een focusgroepgesprek bleek bovendien dat de deelname aan de interactiegroep deelnemers hielp om tot nieuwe inzichten te komen en stappen te zetten in het persoonlijk rouwproces.

Wat na deze sessies?  
De groep blijft maandelijks samenkomen in het sociaal restaurant in de buurt. Tijdens de sessies in het museum ontstonden vriendschappen, en deze mensen blijven elkaar ook ondersteunen in hun rouwproces. Na de sessies zijn verschillende deelnemers gestart als vrijwilliger in een organisatie uit de buurt. Deelnemers vonden ook hun toegang tot de dienstverlening en het recreatief aanbod van het lokaal dienstencentrum.  

Wat is de meerwaarde voor de gezondheids- en welzijnssector om een intensere samenwerking aan te gaan met een museum?  
Hoewel heel wat deelnemers het museum nog nooit eerder waren binnengestapt en ook aangaven totaal geen voeling te hebben met kunst, gaven zij aan dat het rustige kader van het museum een veilige plek bood waar ze zich meteen op hun gemak voelden. Cultuurbeleving zorgde ook voor een mooie en ontspannende afwisseling bij het rouwgebeuren. De interactie met kunst was ook een dankbare en effectieve methodiek voor het vertellen van het eigen verhaal, dat - zoals deelnemers het graag verwoorden - 'de gevoelens doet stromen'. Een deelneemster vertelde hierover: “Ik had nooit gedacht dat ik mijn overleden man ging herkennen in een kunstwerk, het maakte het voor mij veel gemakkelijker om mijn verhaal te vertellen”.  

Hoe kunnen hulpverleners mensen in rouw nog betere ondersteuning bieden? 
Als samenleving blijft het heel noodzakelijk rouw bespreekbaar te maken en te normaliseren. Mensen in rouw stellen zich vaak de vraag of het normaal is, dat ze nog zoveel verdriet voelen een jaar na overlijden. Initiatieven waar in groep over rouw kan gesproken worden samen met lotgenoten blijken ontzettend waardevol.
In het normaliseren van een rouwproces kunnen hulpverleners ook een belangrijke rol spelen. Dit kan door in gesprek te gaan met de persoon die een dierbare verloor, over wat een rouwproces kán inhouden. Thema’s als langdurig rouwen en het aangaan van een nieuwe relatie mogen hierbij niet uit de weg gegaan worden. Dit laatste was een thema dat veel aan bod kwam tijdens de sessies. De partner die overleeft, worstelt vaak met gevoelens van loyauteit naar zijn overleden partner bij het aangaan van een nieuwe relatie. Als hulpverlener kun je aantonen dat het rouwen om iemand en het aangaan van een nieuwe relatie mekaar niet hoeven uit te sluiten.
 
Aanbevelingen van deelnemers voor de zorg voor nabestaanden na zelfdoding  

• De aanblik met de plaats en de gebruikte middelen tot de zelfdoding kunnen heel traumatisch zijn voor de nabestaanden. Wanneer het lichaam eerst door de politie of het parket gevonden wordt, zorg er dan voor dat deze plek opgeruimd wordt vóór de nabestaanden de plek aantreffen.  
• Een laatste groet. Vul niet in voor de nabestaande of het al dan niet aangewezen is om een laatste groet uit te brengen. Bereid hen voor op het lichaam in de reële staat zonder deze te willen verbloemen en laat mensen zelf de keuze maken of ze al dan niet een laatste groet brengen.  

 Aanbevelingen van deelnemers voor de zorg voor nabestaanden na euthanasie  

• Bereid nabestaanden voor op wat precies zal gebeuren bij het moment van euthanasie. Deelnemers gaven aan te schrikken van hoe snel het lichaam verkleurt na het sterven. 
• Het thuis laten voltrekken van een euthanasie is een heel emotioneel en beladen moment. Als hulpverlener is het belangrijk om omkadering te voorzien tijdens de eerste uren na het sterven.
• Bij euthanasie wordt heel veel aandacht geschonken aan de laatste wens van de euthanasiepleger - bespreek ook deze wensen met de partner/ familie. Bevraag ook steeds hoe de partner of de naaste hier tegenover staat.  

Wat biedt de toekomst? 
Ondertussen zijn wijkgezondheidscentrum De Kaai en het museum samen de voorbereidingen voor een nieuwe groep gestart. Deze gaat van start in het voorjaar van 2020 met thema jongeren en psychisch welzijn.