welzijn & zorg
Healing environment: een omgeving die mensen beter maakt
Betere architectuur, meer welzijn
Gebouwen hebben een invloed op hoe de bewoners zich voelen. Dat is niet anders voor mensen die in ziekenhuizen, woonzorgcentra of andere zorgvoorzieningen verblijven. Sterker nog: een healing environment zou voor patiënten tot een kortere ligduur, minder stress, minder medicatie en vooral meer welzijn kunnen leiden. Wat heeft een omgeving nodig om helend te zijn?
“Voor mij is een healing environment vooral een plek die ontworpen is met aandacht voor de persoonlijke omstandigheden van patiënten of bewoners”, zegt Margo Annemans (onderzoeksgroep Research[x]Design, departement Architectuur, KU Leuven), die al tien jaar onderzoek doet rond het onderwerp. “Zo’n omgeving mag ‘huiselijk’ zijn, maar dat hoeft niet per se. De ruimte moet inspelen op de noden van de mensen die er verblijven. Een voorbeeld: op de kinderafdeling na krijgen patiënten in ziekenhuizen allemaal ongeveer dezelfde kamer, of ze er nu één dag, vijf maanden of langer verblijven. De noden van die patiënten verschillen echter. Mensen die lang in een ziekenhuis liggen, hebben meer behoefte om het zich daar eigen te maken dan mensen die na een paar dagen al naar huis mogen.”
Gebouwen die visie uitdragen
“Daglicht, zicht op natuur, frisse lucht, privacy, stilte, kunst en een huiselijke sfeer kunnen een healing environment creëren, maar ook andere dingen kunnen eraan bijdragen. Wayfinding bijvoorbeeld. Vinden mensen gemakkelijk de weg in een gebouw? Worden ze op een logische manier door ruimtes geleid? In een ziekenhuis moeten patiënten vaak wachten. Er kan bekeken worden of het wachten aangenaam verloopt, of mensen comfortabel kunnen zitten en of ze goed geïnformeerd worden over de wachttijden.”
“In een ziekenhuis krijgen alle patiënten dezelfde kamer. Of ze er nu één dag, vijf maanden of langer verblijven. Hoewel de noden van die mensen verschillen.”
“Een healing environment vertaalt idealiter ook de zorgvisie van een organisatie op een ruimtelijke manier. Als een woonzorgcentrum sociaal contact wil aanmoedigen, kan de situering van de kamers daar een invloed op hebben. Een lange gang zorgt voor een andere sociale interactie dan kamers rond een leefruimte. Mensen zullen ook veel sneller samenkomen in een gezellige ruimte die daar ook echt voor bedoeld is. Dat klinkt logisch, maar er zijn voorzieningen waar zo’n plek niet meer voorstelt dan wat zetels op een rij. Patiënten of bewoners ervaren ook meer welbevinden als ze zelf keuzes mogen maken, als ze zelf een raam open kunnen zetten of mogen kiezen om hoe laat ze eten.”
“Bij een nieuwbouw kan je een visie integreren in een bouwplan. Maar ook in bestaande voorzieningen kunnen kleinere ingrepen zorgen voor meer welbevinden. Kleuren en aangepaste verlichting kunnen een fijnere sfeer creëren. Plantenbakken kunnen mensen in een bepaalde richting begeleiden. Zetels zijn doorgaans comfortabeler dan plastic stoelen. Voorzieningen kunnen mensen actiever maken door de trap goed toegankelijk te maken en voor signalisatie te zorgen die mensen ook echt aanzet om de trap te nemen. Die dingen kunnen al een heel verschil maken.”
Strenge regels
Of zorgvoorzieningen meer aandacht moeten besteden aan die factoren? “Er is een aantal voorzieningen die erg goed werk leveren, die niet enkel focussen op medische zorg”, vindt Margo Annemans. “Maar voorzieningen moeten voldoen aan strenge regels, bijvoorbeeld rond brandveiligheid. Die regels zijn uiteraard nodig, maar leggen wel een aantal beperkingen op. Organisaties roeien vaak met de riemen die ze hebben.”
“Daarbij zijn de resultaten van een healing environment niet direct meetbaar. Evidence based onderzoek focust vaak maar op één aspect. Onderzoek toont wel aan dat een healing environment tot minder stress leidt. Dat leidt bijgevolg wel tot minder medicatie, een korte ligduur en meer welzijn.”
Huis Perrekes, een thuis voor mensen met dementie
Huis Perrekes bij Geel, dat een thuis wil zijn voor mensen met dementie, geldt als hét voorbeeld van een healing environment. Al spreekt directrice Carla Molenberghs liever van een holding environment, omdat dementie niet te genezen is. ‘Wat niet kan worden geheeld, moet worden gestreeld’, schreef dichter Joost van den Vondel. Dementie confronteert mensen en hun omgeving met toenemend verlies. Iemand met dementie verbrokkelt stap voor stap. Soms begrijpen mensen de taal niet meer of weten ze niet meer wat te doen met een glas water. Wij vullen aan waar dat nodig is. Het is de opdracht van ons multidisciplinair team om te ontdekken wat deze mensen zelf nog kunnen en hen daarin te stimuleren en te begeleiden.”
In De Villa van Huis Perrekes, een prachtig gerenoveerde dokterswoning, leven een vijftiental mensen met dementie samen. Aan de keukentafel snijden enkele bewoners groenten en fruit voor het middagmaal, op het terras geniet een dame in een ligstoel van de zon. Huis Perrekes is officieel erkend als woonzorgcentrum, maar hier is alles anders: geen hoog-laagbedden in de kamers maar mooie houten exemplaren, geen afwasbare zetels in skai, maar knusse, opnieuw gestoffeerde zetels uit de kringwinkel. De mensen die hier verblijven dekken de tafel, doen de afwas, telen groenten in de moestuin, wandelen en zingen.
Focus op kwaliteit van leven
“Het is jammer dat de werking van Huis Perrekes onder ouderenzorg valt”, vindt Carla Molenberghs. “Eén op de vier van de bewoners is jonger dan 65, niet iedereen is hier oud. Alle bewoners hebben een eigen kamer, maar die is vooral bedoeld om in te slapen. Die kamer is ook maar zo groot als een normale slaapkamer. Leven doen we in de gemeenschappelijke ruimtes: de living, keuken en de (winter)tuin. Mensen worden aangemoedigd om actief deel te nemen aan het leven, samen met anderen. Mensen doen wat ze kunnen. Het accent ligt op kwaliteit van leven, dat betekent ook op kwaliteit van relaties.”
“Mensen passen zich aan hun omgeving aan”, zegt stafmedewerker Karen Lambrechts. “Bij iemand met een witte schort voel je jezelf een patiënt. Het gaat over ‘er zijn’, zoals thuis.”
Middelen anders inzetten
Of Huis Perrekes meer personeel of middelen heeft dan andere voorzieningen? Carla Molenberghs schudt haar hoofd. “Wij hebben niet meer dan anderen, maar wij gaan er anders mee om. In de meeste woonzorgcentra zijn verpleegkundigen heel erg aan zet. Wij stellen een team anders samen, met verpleegkundigen, ergotherapeuten, kinesisten en muziektherapeuten die nauw samenwerken en niet enkel taken opnemen die vasthangen aan hun diploma. Het hele team draagt verantwoordelijkheid en heeft hetzelfde doel: mensen respecteren in hun autonomie, geborgenheid bieden waar nodig. Omdat we de mensen bekrachtigen in hun zijn en ze stimuleren om zoveel mogelijk zelf te doen, hebben we minder handen nodig voor de zorg. Dat vraagt eerst een investering in tijd, maar loont op lange termijn.”
“Mensen denken soms dat het onbetaalbaar is om hier te verblijven, maar de prijzen komen overeen met die van andere voorzieningen. Afhankelijk van de locatie (Huis Perrekes heeft drie woningen voor telkens vijftien personen, n.v.d.r.) betalen mensen tussen de 62 en 67 euro per dag.”
“De medewerkers worden zorgvuldig gekozen. Mensen die hier werken worden voortdurend uitgedaagd om creatief en flexibel te zijn. Goed kunnen zien en luisteren vormt de basis van de werking. Dat vraagt een frisse manier van kijken naar het leven, naar anderen.”
Kroontje
Tijdens het middagmaal aan de grote tafel eten de medewerkers samen met de bewoners, als één grote familie. Een verse maaltijd met soep, pastasalade en appelpudding met kaneel. “Ik ben bijgekomen sinds ik hier begon te werken”, zegt Lieke, ergotherapeute. “Het is hier altijd lekker. De mensen koken zelf.”
De sfeer aan tafel is gezellig, bijna iedereen eet zelfstandig. “Er wordt weleens gefluisterd dat wij de bewoners selectief uitkiezen, dat er uitsluitend mensen komen wonen die nog veel kunnen, maar dat klopt niet”, zegt Karen Lambrechts. “Soms zijn mensen niet meer mobiel als ze hier komen. Zij hebben eerst nog heel veel begeleiding nodig. Door hen intensief aan te moedigen en te ondersteunen worden ze mobieler en blijken ze vaak nog veel meer zelf te kunnen.”
Huis Perrekes kreeg bezoek van koning Filip en koningin Mathilde, Carla Molenberghs kreeg onlangs de titel van barones. “Die erkenning doet ons natuurlijk heel veel plezier”, zegt Molenberghs, “maar ze komt iedereen toe”. Karen Lambrechts wijst naar een bewoonster met een kroontje. “Daarom mag iedereen hier elke dag eens de kroon dragen. Wij realiseren dit allemaal samen.”
AZ Alma: ziekenhuis of hotel?
Ook het nieuwe fusieziekenhuis AZ Alma, gevestigd in een spiksplinternieuw gebouw in Eeklo, is geen gewone plek. Het ziekenhuis ademt de sfeer uit van een hotel. Een enorm atrium van glas en staal laat daglicht binnen. In het restaurant, met meubilair dat er Scandinavisch uitziet, eten dokters tussen patiënten en bezoekers. Houten materialen en warme kleuren zorgen voor gezelligheid. “Ik ben altijd heel blij als mensen hier binnenkomen en mij vertellen dat dit geen ziekenhuis lijkt”, zegt CEO Rudy Maertens. “Dat is voor mij het mooiste compliment.”
“AZ Alma vertrekt vanuit het idee dat onze klanten – ik wil hen liever klanten noemen dan patiënten – hier eigenlijk niet willen zijn. Ze zijn ziek, dat vinden ze natuurlijk niet leuk, en ze zien vaak op tegen een ziekenhuisverblijf. Het is onze taak, onze missie, om dat verblijf toch zo aangenaam mogelijk te maken.”
Meet and greet
“Dat begint met een mooi en slim gebouw in een aangename omgeving, maar voor een healing environment is er veel meer nodig dan dat. Mensen vertrouwen vaak blind op de medische kennis en kunde van artsen, die moet uiteraard uitstekend zijn. Maar het zijn andere factoren die hun beleving beïnvloeden: vriendelijk personeel dat de tijd neemt, dokters die ook na de operatie nog aan hun bed komen, lekkere maaltijden, beperkte wachttijden en communicatie over het wachten.”
“In AZ Alma staat patient empowerment hoog op de agenda. We stelden er een speciaal team voor samen. We bevragen onze klanten door middel van enquêtes, maar ik wilde als CEO ook echte gesprekken met onze gebruikers, om te leren uit hun ervaring. Daarom organiseren we regelmatig een meet and greet, waarbij ik een aantal mensen die hier verbleven uitnodig voor een gesprek bij koffie en taart. Dan luister ik twee uur lang naar hun feedback, en daar gaan wij ook echt mee aan de slag.”
“Zo kregen we eens een opmerking over onze toegangsweg, die werd aangelegd met kleiklinkers. ‘Heel mooi’, zei iemand, ‘maar niet aangenaam om met een rolstoel over te rijden als je net geopereerd werd’. Dus legden we ook een vlakke strook aan, waarover rolstoelers wel zacht kunnen rijden. We willen voortdurend inzetten op verbetering.”
Zorg alleen is niet genoeg
“Wat ik ook erg mooi vind, is de werking van onze pastorale dienst bij een doodgeboren foetus. Zij vangen de ouders op, helpen bij de administratie, laten de ouders toe het kindje toch een naam te geven en organiseren een afscheidsceremonie met een handgemaakt kistje. Dat doet iets met ouders.”
“We hebben sinds kort ook een oncolounge, een soort huiskamer waar mensen met kanker terechtkunnen voor rust en schoonheidsbehandelingen. Deze mensen krijgen vaak slecht nieuws. Ons oncoteam staat hen bij om dat nieuws te verwerken, in een ruimte die huiselijk aanvoelt. Het zijn zulke dingen die het verschil maken. Zorg alleen is niet genoeg. In het verleden zagen we vooral de patiënt. Nu zien we vooral de mens.”
Gebouwen die visie uitdragen
“Daglicht, zicht op natuur, frisse lucht, privacy, stilte, kunst en een huiselijke sfeer kunnen een healing environment creëren, maar ook andere dingen kunnen eraan bijdragen. Wayfinding bijvoorbeeld. Vinden mensen gemakkelijk de weg in een gebouw? Worden ze op een logische manier door ruimtes geleid? In een ziekenhuis moeten patiënten vaak wachten. Er kan bekeken worden of het wachten aangenaam verloopt, of mensen comfortabel kunnen zitten en of ze goed geïnformeerd worden over de wachttijden.”
“In een ziekenhuis krijgen alle patiënten dezelfde kamer. Of ze er nu één dag, vijf maanden of langer verblijven. Hoewel de noden van die mensen verschillen.”
“Een healing environment vertaalt idealiter ook de zorgvisie van een organisatie op een ruimtelijke manier. Als een woonzorgcentrum sociaal contact wil aanmoedigen, kan de situering van de kamers daar een invloed op hebben. Een lange gang zorgt voor een andere sociale interactie dan kamers rond een leefruimte. Mensen zullen ook veel sneller samenkomen in een gezellige ruimte die daar ook echt voor bedoeld is. Dat klinkt logisch, maar er zijn voorzieningen waar zo’n plek niet meer voorstelt dan wat zetels op een rij. Patiënten of bewoners ervaren ook meer welbevinden als ze zelf keuzes mogen maken, als ze zelf een raam open kunnen zetten of mogen kiezen om hoe laat ze eten.”
“Bij een nieuwbouw kan je een visie integreren in een bouwplan. Maar ook in bestaande voorzieningen kunnen kleinere ingrepen zorgen voor meer welbevinden. Kleuren en aangepaste verlichting kunnen een fijnere sfeer creëren. Plantenbakken kunnen mensen in een bepaalde richting begeleiden. Zetels zijn doorgaans comfortabeler dan plastic stoelen. Voorzieningen kunnen mensen actiever maken door de trap goed toegankelijk te maken en voor signalisatie te zorgen die mensen ook echt aanzet om de trap te nemen. Die dingen kunnen al een heel verschil maken.”
Strenge regels
Of zorgvoorzieningen meer aandacht moeten besteden aan die factoren? “Er is een aantal voorzieningen die erg goed werk leveren, die niet enkel focussen op medische zorg”, vindt Margo Annemans. “Maar voorzieningen moeten voldoen aan strenge regels, bijvoorbeeld rond brandveiligheid. Die regels zijn uiteraard nodig, maar leggen wel een aantal beperkingen op. Organisaties roeien vaak met de riemen die ze hebben.”
“Daarbij zijn de resultaten van een healing environment niet direct meetbaar. Evidence based onderzoek focust vaak maar op één aspect. Onderzoek toont wel aan dat een healing environment tot minder stress leidt. Dat leidt bijgevolg wel tot minder medicatie, een korte ligduur en meer welzijn.”
Huis Perrekes, een thuis voor mensen met dementie
Huis Perrekes bij Geel, dat een thuis wil zijn voor mensen met dementie, geldt als hét voorbeeld van een healing environment. Al spreekt directrice Carla Molenberghs liever van een holding environment, omdat dementie niet te genezen is. ‘Wat niet kan worden geheeld, moet worden gestreeld’, schreef dichter Joost van den Vondel. Dementie confronteert mensen en hun omgeving met toenemend verlies. Iemand met dementie verbrokkelt stap voor stap. Soms begrijpen mensen de taal niet meer of weten ze niet meer wat te doen met een glas water. Wij vullen aan waar dat nodig is. Het is de opdracht van ons multidisciplinair team om te ontdekken wat deze mensen zelf nog kunnen en hen daarin te stimuleren en te begeleiden.”
In De Villa van Huis Perrekes, een prachtig gerenoveerde dokterswoning, leven een vijftiental mensen met dementie samen. Aan de keukentafel snijden enkele bewoners groenten en fruit voor het middagmaal, op het terras geniet een dame in een ligstoel van de zon. Huis Perrekes is officieel erkend als woonzorgcentrum, maar hier is alles anders: geen hoog-laagbedden in de kamers maar mooie houten exemplaren, geen afwasbare zetels in skai, maar knusse, opnieuw gestoffeerde zetels uit de kringwinkel. De mensen die hier verblijven dekken de tafel, doen de afwas, telen groenten in de moestuin, wandelen en zingen.
Focus op kwaliteit van leven
“Het is jammer dat de werking van Huis Perrekes onder ouderenzorg valt”, vindt Carla Molenberghs. “Eén op de vier van de bewoners is jonger dan 65, niet iedereen is hier oud. Alle bewoners hebben een eigen kamer, maar die is vooral bedoeld om in te slapen. Die kamer is ook maar zo groot als een normale slaapkamer. Leven doen we in de gemeenschappelijke ruimtes: de living, keuken en de (winter)tuin. Mensen worden aangemoedigd om actief deel te nemen aan het leven, samen met anderen. Mensen doen wat ze kunnen. Het accent ligt op kwaliteit van leven, dat betekent ook op kwaliteit van relaties.”
“Mensen passen zich aan hun omgeving aan”, zegt stafmedewerker Karen Lambrechts. “Bij iemand met een witte schort voel je jezelf een patiënt. Het gaat over ‘er zijn’, zoals thuis.”
Middelen anders inzetten
Of Huis Perrekes meer personeel of middelen heeft dan andere voorzieningen? Carla Molenberghs schudt haar hoofd. “Wij hebben niet meer dan anderen, maar wij gaan er anders mee om. In de meeste woonzorgcentra zijn verpleegkundigen heel erg aan zet. Wij stellen een team anders samen, met verpleegkundigen, ergotherapeuten, kinesisten en muziektherapeuten die nauw samenwerken en niet enkel taken opnemen die vasthangen aan hun diploma. Het hele team draagt verantwoordelijkheid en heeft hetzelfde doel: mensen respecteren in hun autonomie, geborgenheid bieden waar nodig. Omdat we de mensen bekrachtigen in hun zijn en ze stimuleren om zoveel mogelijk zelf te doen, hebben we minder handen nodig voor de zorg. Dat vraagt eerst een investering in tijd, maar loont op lange termijn.”
“Mensen denken soms dat het onbetaalbaar is om hier te verblijven, maar de prijzen komen overeen met die van andere voorzieningen. Afhankelijk van de locatie (Huis Perrekes heeft drie woningen voor telkens vijftien personen, n.v.d.r.) betalen mensen tussen de 62 en 67 euro per dag.”
“De medewerkers worden zorgvuldig gekozen. Mensen die hier werken worden voortdurend uitgedaagd om creatief en flexibel te zijn. Goed kunnen zien en luisteren vormt de basis van de werking. Dat vraagt een frisse manier van kijken naar het leven, naar anderen.”
Kroontje
Tijdens het middagmaal aan de grote tafel eten de medewerkers samen met de bewoners, als één grote familie. Een verse maaltijd met soep, pastasalade en appelpudding met kaneel. “Ik ben bijgekomen sinds ik hier begon te werken”, zegt Lieke, ergotherapeute. “Het is hier altijd lekker. De mensen koken zelf.”
De sfeer aan tafel is gezellig, bijna iedereen eet zelfstandig. “Er wordt weleens gefluisterd dat wij de bewoners selectief uitkiezen, dat er uitsluitend mensen komen wonen die nog veel kunnen, maar dat klopt niet”, zegt Karen Lambrechts. “Soms zijn mensen niet meer mobiel als ze hier komen. Zij hebben eerst nog heel veel begeleiding nodig. Door hen intensief aan te moedigen en te ondersteunen worden ze mobieler en blijken ze vaak nog veel meer zelf te kunnen.”
Huis Perrekes kreeg bezoek van koning Filip en koningin Mathilde, Carla Molenberghs kreeg onlangs de titel van barones. “Die erkenning doet ons natuurlijk heel veel plezier”, zegt Molenberghs, “maar ze komt iedereen toe”. Karen Lambrechts wijst naar een bewoonster met een kroontje. “Daarom mag iedereen hier elke dag eens de kroon dragen. Wij realiseren dit allemaal samen.”
AZ Alma: ziekenhuis of hotel?
Ook het nieuwe fusieziekenhuis AZ Alma, gevestigd in een spiksplinternieuw gebouw in Eeklo, is geen gewone plek. Het ziekenhuis ademt de sfeer uit van een hotel. Een enorm atrium van glas en staal laat daglicht binnen. In het restaurant, met meubilair dat er Scandinavisch uitziet, eten dokters tussen patiënten en bezoekers. Houten materialen en warme kleuren zorgen voor gezelligheid. “Ik ben altijd heel blij als mensen hier binnenkomen en mij vertellen dat dit geen ziekenhuis lijkt”, zegt CEO Rudy Maertens. “Dat is voor mij het mooiste compliment.”
“AZ Alma vertrekt vanuit het idee dat onze klanten – ik wil hen liever klanten noemen dan patiënten – hier eigenlijk niet willen zijn. Ze zijn ziek, dat vinden ze natuurlijk niet leuk, en ze zien vaak op tegen een ziekenhuisverblijf. Het is onze taak, onze missie, om dat verblijf toch zo aangenaam mogelijk te maken.”
Meet and greet
“Dat begint met een mooi en slim gebouw in een aangename omgeving, maar voor een healing environment is er veel meer nodig dan dat. Mensen vertrouwen vaak blind op de medische kennis en kunde van artsen, die moet uiteraard uitstekend zijn. Maar het zijn andere factoren die hun beleving beïnvloeden: vriendelijk personeel dat de tijd neemt, dokters die ook na de operatie nog aan hun bed komen, lekkere maaltijden, beperkte wachttijden en communicatie over het wachten.”
“In AZ Alma staat patient empowerment hoog op de agenda. We stelden er een speciaal team voor samen. We bevragen onze klanten door middel van enquêtes, maar ik wilde als CEO ook echte gesprekken met onze gebruikers, om te leren uit hun ervaring. Daarom organiseren we regelmatig een meet and greet, waarbij ik een aantal mensen die hier verbleven uitnodig voor een gesprek bij koffie en taart. Dan luister ik twee uur lang naar hun feedback, en daar gaan wij ook echt mee aan de slag.”
“Zo kregen we eens een opmerking over onze toegangsweg, die werd aangelegd met kleiklinkers. ‘Heel mooi’, zei iemand, ‘maar niet aangenaam om met een rolstoel over te rijden als je net geopereerd werd’. Dus legden we ook een vlakke strook aan, waarover rolstoelers wel zacht kunnen rijden. We willen voortdurend inzetten op verbetering.”
Zorg alleen is niet genoeg
“Wat ik ook erg mooi vind, is de werking van onze pastorale dienst bij een doodgeboren foetus. Zij vangen de ouders op, helpen bij de administratie, laten de ouders toe het kindje toch een naam te geven en organiseren een afscheidsceremonie met een handgemaakt kistje. Dat doet iets met ouders.”
“We hebben sinds kort ook een oncolounge, een soort huiskamer waar mensen met kanker terechtkunnen voor rust en schoonheidsbehandelingen. Deze mensen krijgen vaak slecht nieuws. Ons oncoteam staat hen bij om dat nieuws te verwerken, in een ruimte die huiselijk aanvoelt. Het zijn zulke dingen die het verschil maken. Zorg alleen is niet genoeg. In het verleden zagen we vooral de patiënt. Nu zien we vooral de mens.”
>> Nog meer lezen over healing environment? Surf naar de website van VIPA voor meer info en het onderzoek van Margo Annemans.