Kunstenaars kijken naar de wereld door de bril van de psychiater

In zijn boek Borderline Times, dat bij de lancering in de herfst van 2012 meteen een eerste herdruk kende, gaat Dirk De Wachter ervan uit dat de borderlinepersoonlijkheidsstoornis een maatschappelijk ziektebeeld is. Volgens hem zijn de symptomen van borderline duidelijk aanwijsbaar in onze westerse samenleving. Het is niet meteen een opbeurend boek, maar het eindigt toch met een hoopvol perspectief, waarvoor de auteur zich liet inspireren door de joods-Franse filosoof Emmanuel Levinas. Met Levinas is De Wachter van oordeel dat we verantwoordelijkheid dragen voor de Ander. Waarden als engagement, hechting, solidariteit en gemeenschapszin helpen ons weerwerk te bieden tegen de borderlinemaatschappij, ‘tegen de nietsigheid van de wereld en de hedonistische lulligheid’, aldus nog de Vlaamse Nick Cave.

Over die Ander en de menselijke subjectiviteit kun je volgens De Wachter meer opsteken uit de literatuur en de beeldende kunst dan uit een artikel in The American Journal of Psychiatry. Dat leerde hij al in zijn jonge jaren als trouwe bezoeker van het voormalige ICC (Internationaal Cultureel Centrum), de Wide White Space en de galerie De Zwarte Panter in Antwerpen. Begrijpen deed hij het naar eigen zeggen niet altijd, maar vooral de ‘dwarsigheid’ van de kunst boeide hem. Volgens de psychiater hebben vele kunstenaars een grote gevoeligheid, waardoor ze intuïtief een bijzondere ingangspoort vinden om de wereld te duiden.

Associatief

De tentoonstelling die hij samen met de artistieke psychiater Erik Thijs samenstelde in het Museum Dr. Guislain is geen letterlijke plastische vertaling van zijn betoog in het boek Borderline Times. De keuze van de werken kwam eerder op een associatieve manier tot stand. Uit de maquette van een wasplaats voor een lokale gemeenschap in Kameroen door Philip Aguirre y Otegui spreekt het engagement van de kunstenaar, de Arte Povera-artiest Giovanni Anselmo vertolkt op een monumentale manier de dreigende torsiekracht met een dik touw en metalen staaf en Bart Baele stelt met een donker schilderij waarop woorden geschreven staan als ‘juge’ en ‘docteur mental’ de rol van de psychiater die beslist over het lot van zijn patiënt in vraag.

Tussen bekende namen zoals Koen van den Broek, Walter Swennen, Dirk Braeckman, Marina Abramovic, Giovanni Anselmo, Nan Goldin en Bruce Nauman zijn ook werken te zien van artiesten die doorgaans tot de outsider-kunst worden gerekend. De Wachter vindt het belangrijk om dat onderscheid niet te maken en stelt alle werken op gelijke voet. Ook zijn bewondering voor de schrijver Michel Houellebecq duikt in de tentoonstelling op. Een collectief van anonieme kunstenaars rond Ilse Joliet maakte werken van Jed Martin, de kunstenaar die het hoofdpersonage is in La carte et le territoire van Michel Houellebecq. Ze gebruiken daarbij de gedetailleerde beschrijvingen uit het boek als handleiding. De tentoonstelling vormt dus een divers geheel met schilderijen, tekeningen, sculpturen, fotografie en video.

Antipsychiatrie

Het tweede deel van de tentoonstelling is van geheel andere aard. Het plaatst Dirk De Wachter in de historische rij van psychiaters die een belangrijke rol speelden in het maatschappelijk debat. Deze expositie begint uiteraard bij Sigmund Freud om via Jacques Lacan en Michel Foucault bij de antipsychiatrie uit te komen, een beweging van de jaren 1960 die stelde dat niet de psychiatrische patiënt, maar de maatschappij ziek was. De antipsychiatrie verketterde de elektroshocktherapie, de dwang en de hiërarchie die de psychiatrische ziekenhuizen toen kenmerkten. De Schotse psychiater Ronald D. Laing nam zijn toevlucht tot alternatieve en omstreden behandelingen waarin soms ook drugs, seks en mysticisme een plaats kregen.

Dirk De Wachter geeft toe dat de antipsychiatrie voor hem een inspiratiebron is geweest, maar hij benadrukt dat hij ook altijd zeer kritisch stond tegenover de ‘zotte toeren’. Vandaag lijkt De Wachter zelf ook wel wat op een goeroe, die gevraagd wordt om in radio- en televisieprogramma’s en in parochiezaaltjes overal te lande zijn visie uiteen te zetten. Hij laat het zich welgevallen, maar zegt dat hij beducht is om als de nar van dienst te worden opgevoerd voor het publiek dat applaudisseert, maar daarna weer over gaat tot de orde van de dag. De tentoonstelling eindigt met een verrassend beeld: een foto van het stijlvolle, klassieke kabinet van psychiater De Wachter, dat past in een rijtje met beelden van kabinetten van beroemde zielenknijpers.

>> Museum Dirk De Wachter, Kunst & Psychiatrie in Borderlinetijden, loopt tot 25 september in het Museum Dr. Guislain, Jozef Guislainlaan 43, Gent (maandag gesloten). Meer info op website www.museumdrguislain.be