De wereld begint in Geel

Even een sprong terug in de tijd, naar de zevende eeuw. De legende wil dat de Heilige Dimpna toen in Geel belandde. Dimpna was een Ierse koningsdochter op de vlucht voor de incestueuze intenties van haar waanzinnige vader. Die kon Dimpna’s verblijfplaats uiteindelijk toch achterhalen en hij vermoordde haar. Het verhaal maakte Geel in de twaalfde eeuw tot een bedevaartsoord voor geesteszieken die de heilige Dimpna om genezing kwamen vragen. Maar niet alle zieken keerden destijds terug naar huis. Omdat ze elders werden verstoten of in zogenaamde ‘dolhuizen’ opgesloten werden, organiseerden de priesters van de Sint-Dimpnakerk een opvangsysteem. De krankzinnigen konden terecht bij de Geelse gezinnen, die daarvoor een vergoeding ontvingen. Die praktijk was een verre voorloper van de latere gezinsverpleging.

De staatskolonie

In 1851 werd voor Geel een aparte regeling in de Krankzinnigenwet uitgeschreven. Bert Boeckx, archivaris van het Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Geel: “Een jaar eerder, in 1850, werd de psychiatrie in België als tak van de geneeskunde erkend en werd de opvang van psychiatrische patiënten wettelijk geregeld. Bepalend in die tijd was de stem van dokter Jozef Guislain. Hij pleitte voor grote psychiatrische instellingen waar patiënten door dokters en medisch personeel werden opgevangen, afgezonderd van de maatschappij. Want die zou een negatieve invloed op hen hebben.” Maar in Geel was er helemaal geen psychiatrisch ziekenhuis. Daarom kwam er in 1851 een aparte regelgeving voor de ‘staatskolonie van Geel’, waarbij de overheid het systeem van gezinsverpleging overnam. In 1861 kreeg Geel uiteindelijk ook een ziekenhuis, wat evolueerde tot het huidige OPZ Geel. Bert Boeckx: “Anders dan bij de klassieke psychiatrische instellingen verbleven patiënten er enkel ter observatie zodat de dokter kon beslissen of ze werden doorverwezen naar een gezin. Het ziekenhuis diende ook als plaats van afspraak om therapie te volgen of medicatie te krijgen.”

Samen tv kijken

De wet regelde ook de selectie van de gezinnen en riep een systeem met een wijkgeneesheer en een verple(e)g(st)er in het leven, die als tussenfiguur met het ziekenhuis fungeerden. De gezinnen konden zeven dagen op zeven in het ziekenhuis terecht. “En die aanpak bestaat nog steeds”, vertelt Johan Claeys, communicatieadviseur van het OPZ Geel. “Voor de selectie van pleeggezinnen gaat een intern comité met de kandidaat-pleeggezinnen in gesprek. Er wordt niet enkel gepolst naar geschikte accommodatie maar vooral naar de bereidheid om een vreemde als een gewoon gezinslid te behandelen. Als iemand die mee ontbijt, mee televisie kijkt, maar ook zelf taken opneemt in huis. Elk gezin krijgt ook een casemanager, een vertrouwenspersoon en aanspreekpunt bij problemen. En we beschikken nog altijd over een permanentie waar de pleeggezinnen de klok rond een beroep op kunnen doen.” Net als vroeger organiseert het OPZ Geel vandaag voor het gros van de patiënten ook dagbesteding in de eigen ateliers, met de ‘hofploeg’ of in het kunsthuis. Verder zijn er nog allerlei andere ondersteunende diensten, is er een café zonder alcohol en worden er vormingen en vrijetijdsactiviteiten aangeboden.

Verdraagzaam

Bijzonder is ook de pleeggezinnenraad waarin pleeggezinnen, de stad Geel en het OPZ Geel vertegenwoordigd zijn. Het is een overleg- en adviesplatform waarin moeilijkheden besproken kunnen worden. Of de gezinsverpleging een impact heeft op Geel als stad? Uit wetenschappelijk onderzoek van de KU Leuven blijkt alvast dat de Gelenaars heel verdraagzaam zijn in hun omgang met psychiatrische patiënten. Johan Claeys glimlacht: “Maar dat zal niemand verbazen. Zevenhonderd jaar lang zijn psychisch kwetsbare mensen al een deel van de gemeenschap. Nog geen honderd jaar geleden maakten ze zelf een vijfde uit van het totale bewonersaantal.”

Vandaag zitten er in Geel nog ongeveer 250 patiënten in gezinsverpleging. Johan Claeys: “Het gaat altijd om chronisch zieke mensen die nooit genoeg zullen herstellen om zelfstandig te wonen en die niet in hun eigen context terechtkunnen. Tot vijf jaar geleden hadden we een overwegend ouder publiek, maar nu zijn er ook jongeren en kinderen. Anders dan bij volwassenen engageren de zorgouders zich om ook mee in het pedagogische en therapeutische project van de jongere te stappen.”

Al Jazeera

Is gezinsverpleging een goed alternatief voor de instellingenpsychiatrie? Die zogenaamde ‘Geel question’ hield de wereld sinds de jaren 1800 bezig. Er waren voor- en tegenstanders. In 1902 kwam het verlossende antwoord, tijdens een internationaal congres in Antwerpen: de gezinsverpleging werd als volwaardig alternatief erkend. Het Geelse model kreeg navolging op meer dan 180 plekken wereldwijd, vooral in Duitsland, Frankrijk, Italië en de VS. Tot vandaag passeren er wekelijks dokters, academici en internationale media in de Kempense stad, van National Geographic tot Al Jazeera. Johan Claeys en Bert Boeckx begrijpen waarom: “Vandaag zet de overheid steeds meer in op vermaatschappelijking van de zorg. In Geel werken we daar al eeuwenlang aan. Zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie prijst Geel als voorbeeld van hoe je die vermaatschappelijking op het terrein aanpakt.”